<p>ಇಂದಿನ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಮಕ್ಕಳಲ್ಲಿ ಸೃಜನಶೀಲ ಮನೋಭಾವವನ್ನು ಉದ್ದೀಪಿಸಿ ಅವರನ್ನು ಸ್ವಾವಲಂಬಿಗಳನ್ನಾಗಿಸಿ, ಉತ್ತಮ ನಾಗರಿಕರಾಗಿ ಬದುಕಲು ಅಣಿ ಗೊಳಿಸುವಲ್ಲಿ ಸೋತಿದೆ ಎಂಬುದನ್ನು ಬಹುತೇಕರು ಒಪ್ಪುತ್ತಾರೆ. ಶಿಕ್ಷಣವು ಮಕ್ಕಳ ಪಾಲಿಗೆ ಸಂತಸದಾಯಕ ವಾದ ಅರ್ಥಪೂರ್ಣ ಕಲಿಕೆಯಾಗುವ ಬದಲು ಕಂಠಪಾಠ ಒಪ್ಪಿಸುವ ಶಿಕ್ಷೆಯಾಗಿದೆ ಎಂಬುದು ಹೆಚ್ಚಿನವರ ಅಭಿಮತ. ಸಂಶೋಧನೆಗಳು ಸಹ ಇದನ್ನು ದೃಢಪಡಿಸಿವೆ.</p><p>ಈ ಬಗೆಗಿನ ಚರ್ಚೆ, ಅಭಿಪ್ರಾಯಗಳು ಹೊಸವೇನಲ್ಲ. ಭಾರತದಲ್ಲಿನ ಪ್ರಾಚೀನ, ಮಧ್ಯಕಾಲೀನ ಮತ್ತು ಆಧುನಿಕ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಸಾಧಕ- ಬಾಧಕಗಳ ಬಗ್ಗೆ ವ್ಯಾಪಕ ಚರ್ಚೆಗಳು ನಡೆಯುತ್ತಲೇ ಬಂದಿವೆ. ಪ್ರಸ್ತುತ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ದೈಹಿಕ ಕೆಲಸ ಮತ್ತು ಜ್ಞಾನದ ನಡುವೆ ಕೃತಕವಾಗಿ ಸೃಷ್ಟಿಸಲಾಗಿರುವ ಇಬ್ಬಗೆಯ ತತ್ವದ ಮೇಲೆ ಸ್ಥಾಪಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಇದು, ನಮ್ಮ ಸಮಾಜದಲ್ಲಿ ಶಾಲೆ ಮತ್ತು ಸಮಾಜದ ನಡುವೆ ಇರುವ ಅಂತರವನ್ನು ಸಹ ಪ್ರತಿಫಲಿ ಸುತ್ತದೆ. ಸಾಮಾಜಿಕ- ಆರ್ಥಿಕ ಮತ್ತು ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕವಾದ ನೈಜ ಸ್ಥಿತಿಗಳನ್ನು ಬಹುತೇಕ ಕಡೆಗಣಿಸಿರುವ ಈ ದ್ವಂದ್ವ ನಿಲುವಿನ ತತ್ವವು ದೈಹಿಕ ಶ್ರಮದಿಂದ ಕೆಲಸ ಮಾಡಿ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸುವ ಬಹುಜನರಿಗೆ ಉನ್ನತ ಹಾಗೂ ಪರಿಪೂರ್ಣ ಶಿಕ್ಷಣದ ಅವಕಾಶಗಳನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸುತ್ತದೆ. ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಒಂದು ಸಾರ್ವತ್ರಿಕ ಹಕ್ಕನ್ನಾಗಿಸುವ ಬದಲು ಕೆಲವೇ ಜನರ ಸವಲತ್ತನ್ನಾಗಿ ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತದೆ. ಹಾಗೊಮ್ಮೆ ಶಿಕ್ಷಣ ನೀಡಿದರೂ ಆಳುವ ವರ್ಗದ ಅಡಿಯಾಳಾಗಿ ಬದುಕಲು ಅಗತ್ಯವಿರುವ ಸಾಕ್ಷರತೆಯ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಮಾತ್ರ ಒದಗಿಸುವ ಆಶಯವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಮತ್ತೊಂದೆಡೆ, ದೈಹಿಕ ಕೆಲಸವನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸುವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಔಪಚಾರಿಕ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ನೀಡಲಾಗುತ್ತಿದೆ. ಶಿಕ್ಷಣದ ಈ ರಾಜಕೀಯ ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರವು ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ರೂಪಿಸುವಲ್ಲಿ ಪ್ರಧಾನ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸುತ್ತದೆ.</p><p>ಭಾರತೀಯ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಈ ದ್ವಂದ್ವ ನಿಲುವು ಶಿಕ್ಷಣದ ಮೇಲೆ ಗಂಭೀರ ಪರಿಣಾಮಗಳನ್ನು ಬೀರಿದೆ. 2006ರಲ್ಲಿ ಎನ್ಸಿಇಆರ್ಟಿ ಹೊರತಂದ ಗುಂಪು ಚರ್ಚೆಯ 21 ಪ್ರಬಂಧಗಳು, ಅದರಲ್ಲೂ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮತ್ತು ಶಿಕ್ಷಣಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಪ್ರಬಂಧಗಳು ಕೆಲಸಕೇಂದ್ರಿತ ಶಿಕ್ಷಣದ ಬಗ್ಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಬೆಳಕು ಚೆಲ್ಲುತ್ತವೆ. ಮೇಲು-ಕೀಳು, ಮೇಲ್ವರ್ಗ- ಕೆಳವರ್ಗ, ಉತ್ತಮ- ಅಧಮ, ಶ್ರೇಷ್ಠ- ಕನಿಷ್ಠ, ಯಜಮಾನ- ಗುಲಾಮ, ಅಧಿಕಾರಿ- ಗುಮಾಸ್ತ... ಹೀಗೆ ದ್ವಿವಿಭಜನೆಯ ಕಲ್ಪನೆಯಲ್ಲಿ ಬೇರೂರಿ ಬೆಳೆದಿರುವ ಈ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಕ್ರಮೇಣ ಸಾಂಸ್ಥೀಕರಣಗೊಂಡು, ಪ್ರಬಲ ವರ್ಗ– ಜಾತಿ– ಸಂಸ್ಕೃತಿ– ಭಾಷೆಯನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುವ ಜ್ಞಾನ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಬೇರೂರಿದೆ. ಪುರುಷ ಅಥವಾ ಮಹಿಳೆ ಎಂಬ ಅಂಶವು ಈ ಪ್ರತಿ ವರ್ಗದಲ್ಲಿ ಪ್ರಬಲ ಪಾತ್ರವನ್ನು ವಹಿಸುತ್ತದೆ. ಇಂದಿನ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಈ ಬಗೆಯ ಜ್ಞಾನದ ರೂಪವನ್ನು ಮಾತ್ರ ‘ಮಾನ್ಯ’ ರೂಪವೆಂದು ‘ಪ್ರಮಾಣೀಕರಿಸಲು’ ಒಲವು ತೋರುತ್ತದೆ.</p><p>ಈ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ, ದೇಶದ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಉತ್ಪಾದನಾ ಶಕ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಅಂತರ್ಗತವಾಗಿರುವ ಜ್ಞಾನವನ್ನು ಮತ್ತು ಅದರ ಸಂಬಂಧಿತ ಮೌಲ್ಯಗಳು ಹಾಗೂ ಕೌಶಲಗಳನ್ನು ಶಾಲಾ ಪಠ್ಯಕ್ರಮದಿಂದ ಹೊರಗಿಡಲಾಗಿದೆ. ವಸಾಹತುಶಾಹಿ ತಮ್ಮ ರಾಜಕೀಯ ಉದ್ದೇಶಕ್ಕಾಗಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಯಥಾವತ್ತಾಗಿ ಮುಂದು ವರಿಸುತ್ತಿರುವ ಕಾರಣ, ಅದು ಭಾರತದ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸ ಮತ್ತು ಅದರ ಸಾಮಾಜಿಕತೆಯಿಂದ ದೂರವಾಗಿದೆ.</p><p>ಗಾಂಧೀಜಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಿದಂತೆ ‘ನಮ್ಮ ಶಿಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ ಕ್ರಾಂತಿಯಾಗಬೇಕಿದೆ. ಕೈ ಕೆಲಸದ ಮೂಲಕ ಮೆದುಳಿಗೆ ಶಿಕ್ಷಣ ನೀಡಬೇಕು. ನಾನು ಕವಿಯಾಗಿದ್ದರೆ ಐದು ಬೆರಳುಗಳಿಂದ ಏನೆಲ್ಲ ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯ ಎಂಬುದರ ಬಗ್ಗೆ ಕವನ ಬರೆಯಬಹುದಿತ್ತು. ಮೆದುಳೇ ಸರ್ವಸ್ವ, ಕೈಕಾಲು ಏನೂ ಅಲ್ಲ ಎಂದು ಏಕೆ ಭಾವಿಸಬೇಕು? ತಮ್ಮ ಕೈಗಳಿಗೆ ತರಬೇತಿ ನೀಡದೆ ಸಾಮಾನ್ಯ ಶಿಕ್ಷಣದ ಹಾದಿಯಲ್ಲಿ ಸಾಗುವವರು ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಮಧುರ ಅನುಭವದ ಕೊರತೆಯನ್ನು ಎದುರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಅವರ ಎಲ್ಲಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಗಳು ತರಬೇತಿ ಪಡೆದಿರುವುದಿಲ್ಲ. ಪುಸ್ತಕದ ಜ್ಞಾನವಷ್ಟೇ ಮಗುವಿನಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತಿ ಹುಟ್ಟಿಸಿ ಅದರ ಗಮನವನ್ನು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಹಿಡಿದಿಟ್ಟುಕೊಳ್ಳಲುಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಬರೀ ಪದಗಳಿಂದ ಮೆದುಳು ಆಯಾಸಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಮಗುವಿನ ಮನಸ್ಸು ಅಲೆದಾಡಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸುತ್ತದೆ. ಕೈ ಮಾಡಬಾರದ್ದನ್ನು ಮಾಡುತ್ತದೆ, ಕಣ್ಣು ನೋಡಬಾರದ್ದನ್ನು ನೋಡುತ್ತದೆ, ಕಿವಿ ಕೇಳಬಾರದ್ದನ್ನು ಕೇಳುತ್ತದೆ. ಹೀಗಾಗಿ, ಮಕ್ಕಳು ಮಾಡಬೇಕಾದುದನ್ನು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಮಾಡುವುದಿಲ್ಲ, ನೋಡುವುದಿಲ್ಲ ಅಥವಾ ಕೇಳುವುದಿಲ್ಲ. ಸರಿಯಾದ ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡುವುದನ್ನು ಅವರಿಗೆ ಕಲಿಸಲಾಗದ ಕಾರಣ, ಶಿಕ್ಷಣ ಅವರನ್ನು ನಿರುಪಯುಕ್ತರನ್ನಾಗಿಸುತ್ತದೆ. ಒಳ್ಳೆಯದು ಮತ್ತು ಕೆಟ್ಟದ್ದರ ನಡುವೆ ತಾರತಮ್ಯ ಮಾಡುವುದನ್ನು ಕಲಿಸದ, ಒಂದನ್ನು ಮೈಗೂಡಿಸಿಕೊಂಡು ಮತ್ತೊಂದನ್ನು ತ್ಯಜಿಸುವುದನ್ನು ಕಲಿಸದ ಶಿಕ್ಷಣವು ತಪ್ಪು ಶಿಕ್ಷಣಎನಿಸುತ್ತದೆ’ (ಹರಿಜನ, 18 ಫೆಬ್ರುವರಿ 1939).</p><p>ಲಂಡನ್ನಲ್ಲಿ ನಡೆದ ದುಂಡುಮೇಜಿನ ಪರಿಷತ್ತಿನ ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಗಾಂಧೀಜಿ, ಭಾರತದ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯ ಮತ್ತು ಅಪ್ರಸ್ತುತತೆಯ ಕುರಿತುಪ್ರಸ್ತಾಪಿಸಿದ್ದರು. ಶಿಕ್ಷಣದ ಸಾರ್ವತ್ರೀಕರಣದ ನಿಧಾನಗತಿಯ ದಯನೀಯ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಗೆ ಅಂದಿನ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಸರ್ಕಾರವೇ ಹೊಣೆ ಎಂದಿದ್ದರು. ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಮುಖ್ಯ ದೋಷಗಳ ಬಗ್ಗೆ ವಿವರಿಸುತ್ತಾ ‘ಪ್ರಸ್ತುತ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ವ್ಯರ್ಥ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ಅದು ಸಕಾರಾತ್ಮಕ ಎಂದು ತೋರಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಲೇ ಮಕ್ಕಳಿಗೆ ಹಾನಿ ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತದೆ ಎಂಬುದು ನನಗೆ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಮನವರಿಕೆಯಾಗಿದೆ. ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಶಿಕ್ಷಣ ಪಡೆದ ಕೆಲವೇ ಕೆಲವರು ಮತ್ತು ಅಸಂಖ್ಯಾತ ಅಶಿಕ್ಷಿತರ ನಡುವೆ ಒಂದು ಶಾಶ್ವತ ತಡೆಗೋಡೆಯನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿದೆ’ ಎಂದಿದ್ದರು.</p><p>ಇದಕ್ಕೆ ಪರ್ಯಾಯವಾಗಿ, ಗಾಂಧೀಜಿ ನಯಿ ತಾಲಿಮ್ನ (ಹೊಸ ಶಿಕ್ಷಣ) ಪ್ರಸ್ತಾವವನ್ನು ಮುಂದಿಟ್ಟರು. ಇದು, ಪ್ರಾಚೀನ ಹಾಗೂ ವಸಾಹತುಶಾಹಿ ಮಾದರಿ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಿಂದ ಪೂರ್ತಿ ಭಿನ್ನವಾದ ಶಿಕ್ಷಣ ಕ್ರಮವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ. ಶಾಲಾ ಪಠ್ಯಕ್ರಮದಲ್ಲಿ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸವನ್ನು ಕೇಂದ್ರಬಿಂದುವಾಗಿಸುತ್ತದೆ. ಗಾಂಧೀಜಿಯ ದೃಷ್ಟಿಕೋನದಲ್ಲಿ, ನೈಜಜೀವನದ ಸನ್ನಿವೇಶದ ಹಲವು ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸದಲ್ಲಿ ಭಾಗವಹಿಸು ವಿಕೆಯು ಶಿಕ್ಷಣ- ಕಲಿಕೆಗೆ ನೇರವಾಗಿ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ್ದು, ಏಕಕಾಲದಲ್ಲಿ ಜ್ಞಾನ ಸಂಪಾದನೆ, ಮೌಲ್ಯ ಮತ್ತು ಕೌಶಲ ಕಲಿಕೆಗೆ ಸಾಧನವಾಗುತ್ತದೆ. ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಪಠ್ಯಕ್ರಮ ಚೌಕಟ್ಟು ಹಲವು ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸಿರುವಂತೆ, ನಯಿ ತಾಲಿಮ್ ಎಂದರೆ ವೃತ್ತಿಪರ ಶಿಕ್ಷಣವಲ್ಲ. ಬದಲಿಗೆ, ಕೆಲಸಕೇಂದ್ರಿತವಾದ ಸಂಪೂರ್ಣ ಹೊಸ ಬಗೆಯ ಶಿಕ್ಷಣ. ಈ ವಿಧಾನವು ಎಲ್ಲಾ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ಸಮಾನವಾಗಿ ಕಲಿಸುವುದರ ಜೊತೆ ಜೊತೆಗೆ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸವನ್ನು ಮುಖ್ಯ ಸಾಧನವನ್ನಾಗಿ ಬಳಸುತ್ತದೆ. ಇದು ತಲೆ (ಜ್ಞಾನ), ಹೃದಯ (ಅಂತಃಕರಣ) ಮತ್ತು ಕೈಗಳ (ಕೌಶಲ) ಸುಸಂಗತ ಬೆಳವಣಿಗೆಗೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ.</p><p>ಕೆಲಸದ ಮೂಲಕ ಕಟ್ಟಿಕೊಳ್ಳುವ ಜ್ಞಾನವು ಸಮಗ್ರವಾಗಿ, ಅಂದರೆ ತಲೆ, ಹೃದಯ ಮತ್ತು ಕೈಗಳ ನಡುವೆ ಸಮನ್ವಯವನ್ನು ಸಂಯೋಜಿಸುವ ಮೂಲಕ ಬಹುಆಯಾಮದ ಕಲಿಕೆಯ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಪ್ರಸ್ತುತ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಓದು, ಬರಹ ಮತ್ತು ಲೆಕ್ಕಾಚಾರಗಳಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಒತ್ತು ನೀಡಿದ್ದು, ದೈಹಿಕ ಶ್ರಮದ ಕೆಲಸಕ್ಕೆ ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಅಣಿಗೊಳಿಸುವ, ಜ್ಞಾನ ಹಾಗೂ ದೈಹಿಕ ದುಡಿಮೆಯನ್ನು ಸಮಾನವಾಗಿ ಗೌರವಿಸುವ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳು ಕಾಣೆಯಾಗಿವೆ. ಶಾಲಾ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಪೂರ್ಣಗೊಳಿಸುವ ಬಹುಪಾಲು ಮಕ್ಕಳಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲಾ ಬಗೆಯ ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯ (ವಿಷಯ ಜ್ಞಾನವನ್ನೂ ಒಳಗೊಂಡಂತೆ) ಕಂಡುಬರುವುದನ್ನು ಹಲವಾರು ಅಧ್ಯಯನಗಳು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸಿವೆ. ಈ ಅರ್ಥದಲ್ಲಿ, ಪಠ್ಯಕ್ರಮ ಮತ್ತು ಕಲಿಕೆಯ ಕೇಂದ್ರದಲ್ಲಿ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸವನ್ನು ಇರಿಸುವುದು ಶಾಲಾ ಶಿಕ್ಷಣದ ಗತಿಯನ್ನು ಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಬದಲಿಸುತ್ತದೆ. ಉತ್ಪಾದನೆ ಕೇಂದ್ರಿತ ಕಲಿಕೆಯ ಅನುಭವವು ಬಾಲ್ಯ ಮತ್ತು ಹದಿಹರೆಯದ ವಿವಿಧ ಹಂತಗಳಲ್ಲಿ ಪರಿಣಾಮಕಾರಿ ಹಾಗೂ ನಿರ್ಣಾಯಕ ಬೆಳವಣಿಗೆಯ ಸಾಧನವಾಗುತ್ತದೆ.</p><p>ಆ ಮೂಲಕ, ಜಾತ್ಯತೀತ, ಸಮಾನತೆ, ಸಹಕಾರ, ಸಹಬಾಳ್ವೆ ಮತ್ತು ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವ ಸಮಾಜದ ಕಡೆಗೆ ಚಲಿಸುತ್ತದೆ. ಗಾಂಧೀಜಿಯ ಮೂಲ ಶಿಕ್ಷಣ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಯನ್ನು ಅಳವಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಕೆಲಸ ಇಂದಿನ ತುರ್ತು ಅಗತ್ಯವಾಗಿದೆ. ಕಾಲಮಿತಿಯೊಳಗೆ ಇದನ್ನು ಸಾರ್ವತ್ರಿಕ ವಾಗಿ ಜಾರಿಗೊಳಿಸುವ ದಿಸೆಯಲ್ಲಿ ನಾವು ಗಂಭೀರವಾಗಿ ಚಿಂತಿಸಬೇಕಿದೆ.</p>.<div><p><strong>ಪ್ರಜಾವಾಣಿ ಆ್ಯಪ್ ಇಲ್ಲಿದೆ: <a href="https://play.google.com/store/apps/details?id=com.tpml.pv">ಆಂಡ್ರಾಯ್ಡ್ </a>| <a href="https://apps.apple.com/in/app/prajavani-kannada-news-app/id1535764933">ಐಒಎಸ್</a> | <a href="https://whatsapp.com/channel/0029Va94OfB1dAw2Z4q5mK40">ವಾಟ್ಸ್ಆ್ಯಪ್</a>, <a href="https://www.twitter.com/prajavani">ಎಕ್ಸ್</a>, <a href="https://www.fb.com/prajavani.net">ಫೇಸ್ಬುಕ್</a> ಮತ್ತು <a href="https://www.instagram.com/prajavani">ಇನ್ಸ್ಟಾಗ್ರಾಂ</a>ನಲ್ಲಿ ಪ್ರಜಾವಾಣಿ ಫಾಲೋ ಮಾಡಿ.</strong></p></div>
<p>ಇಂದಿನ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಮಕ್ಕಳಲ್ಲಿ ಸೃಜನಶೀಲ ಮನೋಭಾವವನ್ನು ಉದ್ದೀಪಿಸಿ ಅವರನ್ನು ಸ್ವಾವಲಂಬಿಗಳನ್ನಾಗಿಸಿ, ಉತ್ತಮ ನಾಗರಿಕರಾಗಿ ಬದುಕಲು ಅಣಿ ಗೊಳಿಸುವಲ್ಲಿ ಸೋತಿದೆ ಎಂಬುದನ್ನು ಬಹುತೇಕರು ಒಪ್ಪುತ್ತಾರೆ. ಶಿಕ್ಷಣವು ಮಕ್ಕಳ ಪಾಲಿಗೆ ಸಂತಸದಾಯಕ ವಾದ ಅರ್ಥಪೂರ್ಣ ಕಲಿಕೆಯಾಗುವ ಬದಲು ಕಂಠಪಾಠ ಒಪ್ಪಿಸುವ ಶಿಕ್ಷೆಯಾಗಿದೆ ಎಂಬುದು ಹೆಚ್ಚಿನವರ ಅಭಿಮತ. ಸಂಶೋಧನೆಗಳು ಸಹ ಇದನ್ನು ದೃಢಪಡಿಸಿವೆ.</p><p>ಈ ಬಗೆಗಿನ ಚರ್ಚೆ, ಅಭಿಪ್ರಾಯಗಳು ಹೊಸವೇನಲ್ಲ. ಭಾರತದಲ್ಲಿನ ಪ್ರಾಚೀನ, ಮಧ್ಯಕಾಲೀನ ಮತ್ತು ಆಧುನಿಕ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಸಾಧಕ- ಬಾಧಕಗಳ ಬಗ್ಗೆ ವ್ಯಾಪಕ ಚರ್ಚೆಗಳು ನಡೆಯುತ್ತಲೇ ಬಂದಿವೆ. ಪ್ರಸ್ತುತ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ದೈಹಿಕ ಕೆಲಸ ಮತ್ತು ಜ್ಞಾನದ ನಡುವೆ ಕೃತಕವಾಗಿ ಸೃಷ್ಟಿಸಲಾಗಿರುವ ಇಬ್ಬಗೆಯ ತತ್ವದ ಮೇಲೆ ಸ್ಥಾಪಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಇದು, ನಮ್ಮ ಸಮಾಜದಲ್ಲಿ ಶಾಲೆ ಮತ್ತು ಸಮಾಜದ ನಡುವೆ ಇರುವ ಅಂತರವನ್ನು ಸಹ ಪ್ರತಿಫಲಿ ಸುತ್ತದೆ. ಸಾಮಾಜಿಕ- ಆರ್ಥಿಕ ಮತ್ತು ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕವಾದ ನೈಜ ಸ್ಥಿತಿಗಳನ್ನು ಬಹುತೇಕ ಕಡೆಗಣಿಸಿರುವ ಈ ದ್ವಂದ್ವ ನಿಲುವಿನ ತತ್ವವು ದೈಹಿಕ ಶ್ರಮದಿಂದ ಕೆಲಸ ಮಾಡಿ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸುವ ಬಹುಜನರಿಗೆ ಉನ್ನತ ಹಾಗೂ ಪರಿಪೂರ್ಣ ಶಿಕ್ಷಣದ ಅವಕಾಶಗಳನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸುತ್ತದೆ. ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಒಂದು ಸಾರ್ವತ್ರಿಕ ಹಕ್ಕನ್ನಾಗಿಸುವ ಬದಲು ಕೆಲವೇ ಜನರ ಸವಲತ್ತನ್ನಾಗಿ ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತದೆ. ಹಾಗೊಮ್ಮೆ ಶಿಕ್ಷಣ ನೀಡಿದರೂ ಆಳುವ ವರ್ಗದ ಅಡಿಯಾಳಾಗಿ ಬದುಕಲು ಅಗತ್ಯವಿರುವ ಸಾಕ್ಷರತೆಯ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಮಾತ್ರ ಒದಗಿಸುವ ಆಶಯವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಮತ್ತೊಂದೆಡೆ, ದೈಹಿಕ ಕೆಲಸವನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸುವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಔಪಚಾರಿಕ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ನೀಡಲಾಗುತ್ತಿದೆ. ಶಿಕ್ಷಣದ ಈ ರಾಜಕೀಯ ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರವು ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ರೂಪಿಸುವಲ್ಲಿ ಪ್ರಧಾನ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸುತ್ತದೆ.</p><p>ಭಾರತೀಯ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಈ ದ್ವಂದ್ವ ನಿಲುವು ಶಿಕ್ಷಣದ ಮೇಲೆ ಗಂಭೀರ ಪರಿಣಾಮಗಳನ್ನು ಬೀರಿದೆ. 2006ರಲ್ಲಿ ಎನ್ಸಿಇಆರ್ಟಿ ಹೊರತಂದ ಗುಂಪು ಚರ್ಚೆಯ 21 ಪ್ರಬಂಧಗಳು, ಅದರಲ್ಲೂ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮತ್ತು ಶಿಕ್ಷಣಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಪ್ರಬಂಧಗಳು ಕೆಲಸಕೇಂದ್ರಿತ ಶಿಕ್ಷಣದ ಬಗ್ಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಬೆಳಕು ಚೆಲ್ಲುತ್ತವೆ. ಮೇಲು-ಕೀಳು, ಮೇಲ್ವರ್ಗ- ಕೆಳವರ್ಗ, ಉತ್ತಮ- ಅಧಮ, ಶ್ರೇಷ್ಠ- ಕನಿಷ್ಠ, ಯಜಮಾನ- ಗುಲಾಮ, ಅಧಿಕಾರಿ- ಗುಮಾಸ್ತ... ಹೀಗೆ ದ್ವಿವಿಭಜನೆಯ ಕಲ್ಪನೆಯಲ್ಲಿ ಬೇರೂರಿ ಬೆಳೆದಿರುವ ಈ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಕ್ರಮೇಣ ಸಾಂಸ್ಥೀಕರಣಗೊಂಡು, ಪ್ರಬಲ ವರ್ಗ– ಜಾತಿ– ಸಂಸ್ಕೃತಿ– ಭಾಷೆಯನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುವ ಜ್ಞಾನ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಬೇರೂರಿದೆ. ಪುರುಷ ಅಥವಾ ಮಹಿಳೆ ಎಂಬ ಅಂಶವು ಈ ಪ್ರತಿ ವರ್ಗದಲ್ಲಿ ಪ್ರಬಲ ಪಾತ್ರವನ್ನು ವಹಿಸುತ್ತದೆ. ಇಂದಿನ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಈ ಬಗೆಯ ಜ್ಞಾನದ ರೂಪವನ್ನು ಮಾತ್ರ ‘ಮಾನ್ಯ’ ರೂಪವೆಂದು ‘ಪ್ರಮಾಣೀಕರಿಸಲು’ ಒಲವು ತೋರುತ್ತದೆ.</p><p>ಈ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ, ದೇಶದ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಉತ್ಪಾದನಾ ಶಕ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಅಂತರ್ಗತವಾಗಿರುವ ಜ್ಞಾನವನ್ನು ಮತ್ತು ಅದರ ಸಂಬಂಧಿತ ಮೌಲ್ಯಗಳು ಹಾಗೂ ಕೌಶಲಗಳನ್ನು ಶಾಲಾ ಪಠ್ಯಕ್ರಮದಿಂದ ಹೊರಗಿಡಲಾಗಿದೆ. ವಸಾಹತುಶಾಹಿ ತಮ್ಮ ರಾಜಕೀಯ ಉದ್ದೇಶಕ್ಕಾಗಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಯಥಾವತ್ತಾಗಿ ಮುಂದು ವರಿಸುತ್ತಿರುವ ಕಾರಣ, ಅದು ಭಾರತದ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸ ಮತ್ತು ಅದರ ಸಾಮಾಜಿಕತೆಯಿಂದ ದೂರವಾಗಿದೆ.</p><p>ಗಾಂಧೀಜಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಿದಂತೆ ‘ನಮ್ಮ ಶಿಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ ಕ್ರಾಂತಿಯಾಗಬೇಕಿದೆ. ಕೈ ಕೆಲಸದ ಮೂಲಕ ಮೆದುಳಿಗೆ ಶಿಕ್ಷಣ ನೀಡಬೇಕು. ನಾನು ಕವಿಯಾಗಿದ್ದರೆ ಐದು ಬೆರಳುಗಳಿಂದ ಏನೆಲ್ಲ ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯ ಎಂಬುದರ ಬಗ್ಗೆ ಕವನ ಬರೆಯಬಹುದಿತ್ತು. ಮೆದುಳೇ ಸರ್ವಸ್ವ, ಕೈಕಾಲು ಏನೂ ಅಲ್ಲ ಎಂದು ಏಕೆ ಭಾವಿಸಬೇಕು? ತಮ್ಮ ಕೈಗಳಿಗೆ ತರಬೇತಿ ನೀಡದೆ ಸಾಮಾನ್ಯ ಶಿಕ್ಷಣದ ಹಾದಿಯಲ್ಲಿ ಸಾಗುವವರು ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಮಧುರ ಅನುಭವದ ಕೊರತೆಯನ್ನು ಎದುರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಅವರ ಎಲ್ಲಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಗಳು ತರಬೇತಿ ಪಡೆದಿರುವುದಿಲ್ಲ. ಪುಸ್ತಕದ ಜ್ಞಾನವಷ್ಟೇ ಮಗುವಿನಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತಿ ಹುಟ್ಟಿಸಿ ಅದರ ಗಮನವನ್ನು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಹಿಡಿದಿಟ್ಟುಕೊಳ್ಳಲುಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಬರೀ ಪದಗಳಿಂದ ಮೆದುಳು ಆಯಾಸಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಮಗುವಿನ ಮನಸ್ಸು ಅಲೆದಾಡಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸುತ್ತದೆ. ಕೈ ಮಾಡಬಾರದ್ದನ್ನು ಮಾಡುತ್ತದೆ, ಕಣ್ಣು ನೋಡಬಾರದ್ದನ್ನು ನೋಡುತ್ತದೆ, ಕಿವಿ ಕೇಳಬಾರದ್ದನ್ನು ಕೇಳುತ್ತದೆ. ಹೀಗಾಗಿ, ಮಕ್ಕಳು ಮಾಡಬೇಕಾದುದನ್ನು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಮಾಡುವುದಿಲ್ಲ, ನೋಡುವುದಿಲ್ಲ ಅಥವಾ ಕೇಳುವುದಿಲ್ಲ. ಸರಿಯಾದ ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡುವುದನ್ನು ಅವರಿಗೆ ಕಲಿಸಲಾಗದ ಕಾರಣ, ಶಿಕ್ಷಣ ಅವರನ್ನು ನಿರುಪಯುಕ್ತರನ್ನಾಗಿಸುತ್ತದೆ. ಒಳ್ಳೆಯದು ಮತ್ತು ಕೆಟ್ಟದ್ದರ ನಡುವೆ ತಾರತಮ್ಯ ಮಾಡುವುದನ್ನು ಕಲಿಸದ, ಒಂದನ್ನು ಮೈಗೂಡಿಸಿಕೊಂಡು ಮತ್ತೊಂದನ್ನು ತ್ಯಜಿಸುವುದನ್ನು ಕಲಿಸದ ಶಿಕ್ಷಣವು ತಪ್ಪು ಶಿಕ್ಷಣಎನಿಸುತ್ತದೆ’ (ಹರಿಜನ, 18 ಫೆಬ್ರುವರಿ 1939).</p><p>ಲಂಡನ್ನಲ್ಲಿ ನಡೆದ ದುಂಡುಮೇಜಿನ ಪರಿಷತ್ತಿನ ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಗಾಂಧೀಜಿ, ಭಾರತದ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯ ಮತ್ತು ಅಪ್ರಸ್ತುತತೆಯ ಕುರಿತುಪ್ರಸ್ತಾಪಿಸಿದ್ದರು. ಶಿಕ್ಷಣದ ಸಾರ್ವತ್ರೀಕರಣದ ನಿಧಾನಗತಿಯ ದಯನೀಯ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಗೆ ಅಂದಿನ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಸರ್ಕಾರವೇ ಹೊಣೆ ಎಂದಿದ್ದರು. ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಮುಖ್ಯ ದೋಷಗಳ ಬಗ್ಗೆ ವಿವರಿಸುತ್ತಾ ‘ಪ್ರಸ್ತುತ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ವ್ಯರ್ಥ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ಅದು ಸಕಾರಾತ್ಮಕ ಎಂದು ತೋರಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಲೇ ಮಕ್ಕಳಿಗೆ ಹಾನಿ ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತದೆ ಎಂಬುದು ನನಗೆ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಮನವರಿಕೆಯಾಗಿದೆ. ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಶಿಕ್ಷಣ ಪಡೆದ ಕೆಲವೇ ಕೆಲವರು ಮತ್ತು ಅಸಂಖ್ಯಾತ ಅಶಿಕ್ಷಿತರ ನಡುವೆ ಒಂದು ಶಾಶ್ವತ ತಡೆಗೋಡೆಯನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿದೆ’ ಎಂದಿದ್ದರು.</p><p>ಇದಕ್ಕೆ ಪರ್ಯಾಯವಾಗಿ, ಗಾಂಧೀಜಿ ನಯಿ ತಾಲಿಮ್ನ (ಹೊಸ ಶಿಕ್ಷಣ) ಪ್ರಸ್ತಾವವನ್ನು ಮುಂದಿಟ್ಟರು. ಇದು, ಪ್ರಾಚೀನ ಹಾಗೂ ವಸಾಹತುಶಾಹಿ ಮಾದರಿ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಿಂದ ಪೂರ್ತಿ ಭಿನ್ನವಾದ ಶಿಕ್ಷಣ ಕ್ರಮವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ. ಶಾಲಾ ಪಠ್ಯಕ್ರಮದಲ್ಲಿ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸವನ್ನು ಕೇಂದ್ರಬಿಂದುವಾಗಿಸುತ್ತದೆ. ಗಾಂಧೀಜಿಯ ದೃಷ್ಟಿಕೋನದಲ್ಲಿ, ನೈಜಜೀವನದ ಸನ್ನಿವೇಶದ ಹಲವು ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸದಲ್ಲಿ ಭಾಗವಹಿಸು ವಿಕೆಯು ಶಿಕ್ಷಣ- ಕಲಿಕೆಗೆ ನೇರವಾಗಿ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ್ದು, ಏಕಕಾಲದಲ್ಲಿ ಜ್ಞಾನ ಸಂಪಾದನೆ, ಮೌಲ್ಯ ಮತ್ತು ಕೌಶಲ ಕಲಿಕೆಗೆ ಸಾಧನವಾಗುತ್ತದೆ. ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಪಠ್ಯಕ್ರಮ ಚೌಕಟ್ಟು ಹಲವು ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸಿರುವಂತೆ, ನಯಿ ತಾಲಿಮ್ ಎಂದರೆ ವೃತ್ತಿಪರ ಶಿಕ್ಷಣವಲ್ಲ. ಬದಲಿಗೆ, ಕೆಲಸಕೇಂದ್ರಿತವಾದ ಸಂಪೂರ್ಣ ಹೊಸ ಬಗೆಯ ಶಿಕ್ಷಣ. ಈ ವಿಧಾನವು ಎಲ್ಲಾ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ಸಮಾನವಾಗಿ ಕಲಿಸುವುದರ ಜೊತೆ ಜೊತೆಗೆ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸವನ್ನು ಮುಖ್ಯ ಸಾಧನವನ್ನಾಗಿ ಬಳಸುತ್ತದೆ. ಇದು ತಲೆ (ಜ್ಞಾನ), ಹೃದಯ (ಅಂತಃಕರಣ) ಮತ್ತು ಕೈಗಳ (ಕೌಶಲ) ಸುಸಂಗತ ಬೆಳವಣಿಗೆಗೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ.</p><p>ಕೆಲಸದ ಮೂಲಕ ಕಟ್ಟಿಕೊಳ್ಳುವ ಜ್ಞಾನವು ಸಮಗ್ರವಾಗಿ, ಅಂದರೆ ತಲೆ, ಹೃದಯ ಮತ್ತು ಕೈಗಳ ನಡುವೆ ಸಮನ್ವಯವನ್ನು ಸಂಯೋಜಿಸುವ ಮೂಲಕ ಬಹುಆಯಾಮದ ಕಲಿಕೆಯ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಪ್ರಸ್ತುತ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಓದು, ಬರಹ ಮತ್ತು ಲೆಕ್ಕಾಚಾರಗಳಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಒತ್ತು ನೀಡಿದ್ದು, ದೈಹಿಕ ಶ್ರಮದ ಕೆಲಸಕ್ಕೆ ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಅಣಿಗೊಳಿಸುವ, ಜ್ಞಾನ ಹಾಗೂ ದೈಹಿಕ ದುಡಿಮೆಯನ್ನು ಸಮಾನವಾಗಿ ಗೌರವಿಸುವ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳು ಕಾಣೆಯಾಗಿವೆ. ಶಾಲಾ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಪೂರ್ಣಗೊಳಿಸುವ ಬಹುಪಾಲು ಮಕ್ಕಳಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲಾ ಬಗೆಯ ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯ (ವಿಷಯ ಜ್ಞಾನವನ್ನೂ ಒಳಗೊಂಡಂತೆ) ಕಂಡುಬರುವುದನ್ನು ಹಲವಾರು ಅಧ್ಯಯನಗಳು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸಿವೆ. ಈ ಅರ್ಥದಲ್ಲಿ, ಪಠ್ಯಕ್ರಮ ಮತ್ತು ಕಲಿಕೆಯ ಕೇಂದ್ರದಲ್ಲಿ ಉತ್ಪಾದಕ ಕೆಲಸವನ್ನು ಇರಿಸುವುದು ಶಾಲಾ ಶಿಕ್ಷಣದ ಗತಿಯನ್ನು ಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಬದಲಿಸುತ್ತದೆ. ಉತ್ಪಾದನೆ ಕೇಂದ್ರಿತ ಕಲಿಕೆಯ ಅನುಭವವು ಬಾಲ್ಯ ಮತ್ತು ಹದಿಹರೆಯದ ವಿವಿಧ ಹಂತಗಳಲ್ಲಿ ಪರಿಣಾಮಕಾರಿ ಹಾಗೂ ನಿರ್ಣಾಯಕ ಬೆಳವಣಿಗೆಯ ಸಾಧನವಾಗುತ್ತದೆ.</p><p>ಆ ಮೂಲಕ, ಜಾತ್ಯತೀತ, ಸಮಾನತೆ, ಸಹಕಾರ, ಸಹಬಾಳ್ವೆ ಮತ್ತು ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವ ಸಮಾಜದ ಕಡೆಗೆ ಚಲಿಸುತ್ತದೆ. ಗಾಂಧೀಜಿಯ ಮೂಲ ಶಿಕ್ಷಣ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಯನ್ನು ಅಳವಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಕೆಲಸ ಇಂದಿನ ತುರ್ತು ಅಗತ್ಯವಾಗಿದೆ. ಕಾಲಮಿತಿಯೊಳಗೆ ಇದನ್ನು ಸಾರ್ವತ್ರಿಕ ವಾಗಿ ಜಾರಿಗೊಳಿಸುವ ದಿಸೆಯಲ್ಲಿ ನಾವು ಗಂಭೀರವಾಗಿ ಚಿಂತಿಸಬೇಕಿದೆ.</p>.<div><p><strong>ಪ್ರಜಾವಾಣಿ ಆ್ಯಪ್ ಇಲ್ಲಿದೆ: <a href="https://play.google.com/store/apps/details?id=com.tpml.pv">ಆಂಡ್ರಾಯ್ಡ್ </a>| <a href="https://apps.apple.com/in/app/prajavani-kannada-news-app/id1535764933">ಐಒಎಸ್</a> | <a href="https://whatsapp.com/channel/0029Va94OfB1dAw2Z4q5mK40">ವಾಟ್ಸ್ಆ್ಯಪ್</a>, <a href="https://www.twitter.com/prajavani">ಎಕ್ಸ್</a>, <a href="https://www.fb.com/prajavani.net">ಫೇಸ್ಬುಕ್</a> ಮತ್ತು <a href="https://www.instagram.com/prajavani">ಇನ್ಸ್ಟಾಗ್ರಾಂ</a>ನಲ್ಲಿ ಪ್ರಜಾವಾಣಿ ಫಾಲೋ ಮಾಡಿ.</strong></p></div>
