ಜವಾಹರಲಾಲ್‌ ನೆಹರೂ ಅವರ ನಿಧನದ ನಂತರ ಇಂದಿರಾ ಗಾಂಧಿ ಅವರು ಪ್ರಧಾನಿಯಾಗಿದ್ದು, ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ಒಳಗೇ ಅಸಮಾಧಾನಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಿತ್ತು. ಸಾರ್ವಜನಿಕವಾಗಿ ಈ ಅಸಮಾಧಾನ ಹಲವು ಭಾರಿ ಹಲವು ಸ್ವರೂಪದಲ್ಲಿ ವ್ಯಕ್ತವಾಗಿತ್ತು. ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ನಲ್ಲಿನ ಈ ಭಿನ್ನಾಭಿಪ್ರಾಯವೇ ನಂತರದ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ದೇಶದಲ್ಲಿ ಚುನಾವಣಾಪೂರ್ವ ಮೈತ್ರಿಕೂಟ ರೂಪುಗೊಳ್ಳಲು ಕಾರಣವಾಯಿತು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಭಾರತವು ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದೆ.

1971–1977ರ ಮಧ್ಯೆ ಇಂದಿರಾ ನೇತೃತ್ವದ ಸರ್ಕಾರದ ನೀತಿಗಳ ವಿರುದ್ಧ ದೇಶದಾದ್ಯಂತ ಭಾರಿ ಅಸಮಾಧಾನ ಸೃಷ್ಟಿಯಾಗಿತ್ತು. ತುರ್ತುಪರಿಸ್ಥಿತಿ ಹೇರಿದ್ದು ಸರ್ಕಾರದ ಟೀಕಾಕಾರರನ್ನು ವಿರೋಧಿಗಳನ್ನು ವಿಪಕ್ಷಗಳ ನಾಯಕರನ್ನು ಸೆರೆಮನೆಗೆ ಹಾಕಿದ್ದು ಇಂದಿರಾ ಸರ್ಕಾರದ ವಿರುದ್ಧ ಅಸಮಾಧಾನವನ್ನು ಮತ್ತಷ್ಟು ತೀವ್ರಗೊಳಿಸಿತ್ತು. ಸೆರೆಮನೆಯಲ್ಲಿದ್ದ ಎಲ್ಲಾ ನಾಯಕರನ್ನು 1967ರಲ್ಲಿ ಸರ್ಕಾರವು ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಿತ್ತು. ಸೆರೆಮನೆಯಿಂದ ಹೊರಬಂದ ವಿರೋಧ ಪಕ್ಷಗಳ ನಾಯಕರು ಸರ್ಕಾರದ ವಿರುದ್ಧ ಹೋರಾಟಕ್ಕೆ ಇಳಿದರು. ಒಂದೆಡೆ ಸರ್ಕಾರದ ನೀತಿಗಳ ವಿರುದ್ಧ ಜಯಪ್ರಕಾಶ್ ನಾರಾಯಣ್ ಅವರ ಚಳವಳಿ ನಡೆಯುತ್ತಿತ್ತು. ಮೊರಾರ್ಜಿ ದೇಸಾಯಿ ನೇತೃತ್ವದಲ್ಲಿ ಸಂಸ್ಥಾ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ಭಾರತೀಯ ಜನಸಂಘ ಭಾರತೀಯ ಲೋಕದಳ ಪ್ರಜಾ ಸೋಷಿಯಲಿಸ್ಟ್‌ ಪಾರ್ಟಿ ಸೇರಿ ಚುನಾವಣಾಪೂರ್ವ ಮೈತ್ರಿಕೂಟವನ್ನು ರಚಿಸಿಕೊಂಡವು. ಈ ಮೈತ್ರಿಕೂಟವನ್ನು ‘ಜನತಾ ಪಾರ್ಟಿ’ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಯಿತು. ಇಂದಿರಾ ಸರ್ಕಾರದ ವಿರುದ್ಧ ಸಂಸತ್ತಿನ ಒಳಗೂ ಮತ್ತು ಹೊರಗೂ ಈ ಮೈತ್ರಿಕೂಟವು ಹೋರಾಟಕ್ಕೆ ಇಳಿದಿತ್ತು. ಸಿಪಿಎಂ ಶಿರೋಮಣಿ ಅಕಾಲಿ ದಳ ಫಾರ್ವಾರ್ಡ್‌ ಬ್ಲಾಕ್‌ ರಿಪಬ್ಲಿಕನ್‌ ಪಾರ್ಟಿ ಪಿಡಬ್ಲ್ಯುಪಿ ಆರ್‌ಎಸ್‌ಪಿಗಳು ಈ ಮೈತ್ರಿಕೂಟವನ್ನು ಬೆಂಬಲಿಸಿದವು. ಐದು ಪಕ್ಷಗಳ ‘ಜನತಾ ಪಾರ್ಟಿ’ಯು 1977ರ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ 298 ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಗೆಲುವು ಸಾಧಿಸಿತು. ಆ ಮೂಲಕ ಬಹುಮತ ಪಡೆದು ಸರ್ಕಾರ ರಚಿಸಿತು. ಹೀಗೆ ಜನತಾ ಪಾರ್ಟಿಯು ರಚಿಸಿದ ಸರ್ಕಾರವು ದೇಶದ ಮೊದಲ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ಸೇತರ ಸರ್ಕಾರವಾಯಿತು. ಜತೆಗೆ ದೇಶದ ಮೊದಲ ಮೈತ್ರಿಕೂಟ ಸರ್ಕಾರ ಎಂಬ ಹೆಗ್ಗಳಿಕೆಯನ್ನೂ ‍ಪಡೆಯಿತು. ಆದರೆ ಆಂತರಿಕ ಅಸಮಾಧಾನ ಭಿನ್ನಾಭಿಪ್ರಾಯಗಳ ಕಾರಣದಿಂದ ಮೈತ್ರಿಕೂಟ ದುರ್ಬಲವಾಯಿತು. 1979ರಲ್ಲಿ ದೇಸಾಯಿ ಪ್ರಧಾನಿ ಹುದ್ದೆಗೆ ರಾಜೀನಾಮೆ ನೀಡಿದರು ನಂತರ ಚೌಧರೊ ಚರಣ್‌ ಸಿಂಗ್‌ ಪ್ರಧಾನಿಯಾದರು. ಆದರೆ ಕೆಲವೇ ತಿಂಗಳಲ್ಲಿ ಅವರೂ ರಾಜೀನಾಮೆ ನೀಡಿದರು. ಆನಂತರ ಅದೇ ವರ್ಷದಲ್ಲಿ ಲೋಕಸಭೆಯನ್ನು ವಿಸರ್ಜಿಸಲಾಯಿತು.

1989ರಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡ ತೃತೀಯ ರಂಗ ಎನ್ನುವ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಯೇ ಭಾರತೀಯ ರಾಜಕಾರಣದಲ್ಲಿ ಹೊಸ ಸಂಚಲನ ಸೃಷ್ಟಿಸಿತ್ತು. ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ಪಕ್ಷದ ಪ್ರಾಬಲ್ಯವನ್ನು ಕುಗ್ಗಿಸಿದ್ದು ಇದೇ ತೃತೀಯ ರಂಗ. 1989ರಲ್ಲಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಂಗ ಹಾಗೂ 1996ರಲ್ಲಿ ಸಂಯುಕ್ತ ರಂಗವು ಕೆಲವು ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಅಧಿಕಾರದಲ್ಲಿದ್ದವು. ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ಮತ್ತು ಬಿಜೆಪಿಯನ್ನು ವಿರೋಧಿಸುವುದು ಈ ರಂಗ ರಚನೆಯ ಹಿಂದಿನ ಉದ್ದೇಶವಾಗಿತ್ತು. ಆದರೆ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ಹಾಗೂ ಬಿಜೆಪಿ ಪಕ್ಷಗಳು ಈ ಸರ್ಕಾರಗಳಿಗೆ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಬಾಹ್ಯ ಬೆಂಬಲ ನೀಡಿದ್ದವು. ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಂಗ ವಿ.ಪಿ. ಸಿಂಗ್‌ ಅವರು ರಾಜೀವ್‌ ಗಾಂಧಿ ಅವರ ಸರ್ಕಾರದಲ್ಲಿ ರಕ್ಷಣಾ ಸಚಿವರಾಗಿದ್ದರು. ಹಗರಣವೊಂದರ ಕಾರಣದಿಂದ ಅವರು ತಮ್ಮ ಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ರಾಜೀನಾಮೆ ನೀಡಿದರು. ಈ ಬಳಿಕ ರಾಜೀವ್‌ ಗಾಂಧಿ ನೇತೃತ್ವದ ಸರ್ಕಾರದ ಮೇಲೆ ಬೊಫೋರ್ಸ್‌ ಹಗರಣದ ಆರೋಪ ದಟ್ಟವಾಗಿ ಕೇಳಿಬಂತು. ಸಿಂಗ್‌ ಅವರು 1987ರಲ್ಲಿ ಜನ ಮೋರ್ಚಾವನ್ನು ರಚಿಸಿದರು. ಬಿಜೆಪಿ ಸೇರಿದಂತೆ ಹಲವು ಎಡ ಪಕ್ಷಗಳು ಜನ ಮೋರ್ಚಾದೊಂದಿಗೆ ಕೈ ಜೋಡಿಸಿದವು. 1988ರಲ್ಲಿ ಜನ್‌ ಮೋರ್ಚಾ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ (ಸೋಷಿಯಲಿಸ್ಟ್‌) ಲೋಕದಳ ಪಕ್ಷಗಳೊಂದಿಗೆ ಸೇರಿ ಸಿಂಗ್‌ ಅವರು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಂಗವನ್ನು ಹುಟ್ಟುಹಾಕಿದರು. ಚುನಾವಣೆಗೂ ಮುನ್ನ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಂಗ ಹಾಗೂ ಬಿಜೆಪಿ ಮಧ್ಯೆ ಕೆಲವು ಒಪ್ಪಂದಗಳು ಏರ್ಪಟ್ಟವು. ಚುನಾವಣೆ ನಡೆದು ಫಲಿತಾಂಶದಲ್ಲಿ ಯಾವ ಪಕ್ಷಕ್ಕೂ ಬಹುಮತ ‌ದೊರಕಲಿಲ್ಲ. ಆಗ ಬಿಜೆಪಿಯ ಬಾಹ್ಯ ಬೆಂಬಲದೊಂದಿಗೆ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ರಂಗದ ವಿ.ಪಿ. ಸಿಂಗ್‌ ಅವರು ಪ್ರಧಾನಿಯಾದರು. ಆದರೆ ಮಂಡಲ್‌ ಆಯೋಗದ ಶಿಫಾರಸುಗಳ ಜಾರಿಗೆ ಯತ್ನ ಎಲ್‌.ಕೆ. ಅಡ್ವಾಣಿ ಅವರ ರಥಯಾತ್ರೆ ಅಡ್ವಾಣಿ ಅವರ ಬಂಧನದ ಕಾರಣಗಳಿಂದ 1990ರಲ್ಲಿ ಬಿಜೆಪಿಯು ತನ್ನ ಬಾಹ್ಯ ಬೆಂಬಲವನ್ನು ವಾಪಸು ಪಡೆಯಿತು. ನಂತರ 1990ರಲ್ಲಿ ಚಂದ್ರಶೇಖರ್‌ ಅವರಿಗೆ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಪಕ್ಷವು ಬಾಹ್ಯ ಬೆಂಬಲ ನೀಡಿತು. ನಂತರ 1991ರಲ್ಲಿ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ತನ್ನ ಬೆಂಬಲವನ್ನು ವಾಪಸು ಪಡೆದುಕೊಂಡಿತು.

1996ರಲ್ಲಿ ಚುನಾವಣೋತ್ತರವಾಗಿ ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡದ್ದು ಸಂಯುಕ್ತ ರಂಗ. ಬಿಜೆಪಿಯನ್ನು ಅಧಿಕಾರದಿಂದ ದೂರ ಇಡಬೇಕು ಎನ್ನುವ ಕಾರಣದಿಂದ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ಪಕ್ಷದ ಬಾಹ್ಯ ಬೆಂಬಲದೊಂದಿಗೆ ಜನತಾದಳದ ಎಚ್‌.ಡಿ. ದೇವೇಗೌಡ ಅವರು ಪ್ರಧಾನಿಯಾದರು. ಚುನಾವಣಾ ಫಲಿತಾಂಶದಲ್ಲಿ ಬಿಜೆಪಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಗೆದ್ದುಕೊಂಡಿತ್ತು. ಆದರೆ ಸರ್ಕಾರ ರಚನೆಗೆ ಬಹುಮತ ಇರಲಿಲ್ಲ. ರಾಷ್ಟ್ರಪತಿ ಅವರು ಬಿಜೆಪಿಯನ್ನು ಸರ್ಕಾರ ರಚನೆಗೆ ಕರೆದರು. ಅಟಲ್‌ ಬಿಹಾರಿ ವಾಜಪೇಯಿ ಅವರು ಪ್ರಧಾನಿಯೂ ಆದರು. ಆದರೆ ಸಂಸತ್ತಿನಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವಾಸಮತ ಗಳಿಸುವಲ್ಲಿ ಸೋತರು. ಬಳಿಕ ರಾಷ್ಟ್ರಪತಿ ಅವರು ನಂತರದ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸದಸ್ಯ ಬಲದ ಸಂಯುಕ್ತ ರಂಗಕ್ಕೆ ಸರ್ಕಾರ ರಚನೆಗೆ ಕರೆದರು. ಆಗ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ನ ಬಾಹ್ಯ ಬೆಂಬಲದೊಂದಿಗೆ ದೇವೇಗೌಡರು ಸರ್ಕಾರ ರಚಿಸಿದರು. ಆದರೆ ಈ ಸರ್ಕಾರವು ಹೆಚ್ಚು ವರ್ಷ ಬಾಳಲಿಲ್ಲ. ಐ.ಕೆ. ಗುಜ್ರಾಲ್‌ ಅವರನ್ನು ಪ್ರಧಾನಿ ಮಾಡಬೇಕೆಂದು ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ಪಟ್ಟುಹಿಡಿಯಿತು. ನಂತರ 1997ರಲ್ಲಿ ಗುಜ್ರಾಲ್ ಅವರು ಪ್ರಧಾನಿಯಾದರು. ಅದೇ ವರ್ಷವೇ ರಾಜೀವ್‌ ಗಾಂಧಿ ಹತ್ಯೆಯ ಸಂಬಂಧ ರಚಿಸಿದ್ದ ಜೈನ್‌ ಸಮಿತಿಯ ವರದಿ ಬಿಡುಗಡೆಯಾಯಿತು. ಈ ರಂಗದ ಭಾಗವಾಗಿದ್ದ ಡಿಎಂಕೆ ಪಕ್ಷವು ಎಲ್‌ಟಿಟಿಇ ಜೊತೆ ಸಂಬಂಧ ಹೊಂದಿದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಈ ಪಕ್ಷದ ಸಚಿವರೊಬ್ಬರನ್ನು ಸಂಪುಟದಿಂದ ಕೈಬಿಡಬೇಕು ಎಂದು ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ಪಟ್ಟು ಹಿಡಿಯಿತು. ಇದೇ ಕಾರಣಕ್ಕೆ ಗುಜ್ರಾಲ್‌ ಅವರ ಸರ್ಕಾರವು ಪತನಗೊಂಡಿತು. ಸಂಯಕ್ತ ರಂಗದೊಂದಿಗೆ ಇದ್ದ ಪ್ರಮುಖ ಪಕ್ಷಗಳು ಜನತಾ ದಳ ಸಮಾಜವಾದಿ ಪಕ್ಷ ಡಿಎಂಕೆ ಟಿಡಿಪಿ ಅಸ್ಸಾಂ ಗಣ ಪರಿಷತ್‌ ಆಲ್‌ ಇಂಡಿಯಾ ಇಂದಿರಾ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ (ತಿವಾರಿ) ಎಡಪಕ್ಷಗಳು ನ್ಯಾಷನಲ್‌ ಕಾನ್ಫರೆನ್ಸ್‌